Карендәш

«Олыларны олыла, үзең дә олыгаерсың» дигән мәкаль миңа бик ошый. Керәшеннәрдә үзеңнән өлкәннәргә һәм кечеләргә эндәшү рәвеше үзенә бер аерым сүзләр тезмәсен хасил итә.

Бала дөньяга килеп, теле ачыла башлагач, шушы сүзләр тезмәсен чылбыр шикелле хәтеренә сала бара. Ана йокысын калдырып, керфекләрен талдырып, нәниен имезгәндә көйләп, бу сүзләрне кабатлый. Иң матур сүзләрне кабат-кабат сузып, баласына өйрәтә ана: «әни», «нәнә», «нәнәй», «әннә», «мама». Ә инде үзләрен ашатып-туйдырып торучы кадерле кешегә - атага күрсәтеп, бу - «әти», «тәтә», «әттә», «папа», була ди елмаеп.

Әби белән бабай янында үскән бала күңеленә, җырлар белән такмаклап менә бу сүзләр салына: «әби мәми бирә, бабай бал бирә, бәби зур үсә, әнә шулай, әнә шулай, сине күрергә җырак әбиең белән җырак бабаең (алары әни яклап була) килер, тизрәк үс», ди өйдәге әбисе бәбәйне яратып.

Шулай итеп, баланы аның ике яклап та туганнары белән таныштыру дәвам итә. Бала үзенең туганнарына шундый матур сүзләр белән дәшергә тиеш: «дәү дәдәй», «бал дәдәй», «май дәдәй», «бәләкәй дәдәй», «ак дәдәй», «җырак дәдәй», «кечти дәдәй».

Кыз туганга - «түти», «дәү түти», «тутай», «май түти», «бал түти», «кечти түти», «бәләкәй түти», «җырак түти»; ана яклап туганнарга - «җырак түти», «җырак дәдәй», «апак түти», «чибәр түти»; ата ягы туганнарга - «дәү әти», «дәү әни», «апай түти», «бал түти», «май түти» дип эндәшү гадәте яши безнең керәшеннәрдә. Элгәре «кыз бала - күрше тавыгы», дип әйтелгән , ягъни кыз баланың кияүгә чыгып китәчәге истә тотылган. Гомер үткәне дә сизелми, аның кияүгә чыгар вакыты да җитә. Монда инде йөрәккә ятышлы матур сүзләр тагын да арта. Кыз бала, килен булып төшкәч, иренең анасына - «бием», «әни», ә иренең атасына - «әти», «биатам», дип дәшә.

Киленне качырган кешеләргә (ир ягы туганнары) ул «әнки», «әтки» дип дәшәргә тиеш. Бу олы кешеләр - яшьләрнең тормыш сакчысы, ярдәм итеп яшәргә тиеш булалар.

Киленнең балалары да аларны якын итеп, «әтки бабай», «әнки әби» дип йөриләр. Олы көндә ул балаларга иң матур күкәй бирелә. Әтки бабасы белән әнки әбисе аларны үз балаларыннан ярма бөртеге кадәр генә ким дип саный.

Килен кеше ир ягы ир-ат туганнарның олысына - «биагай», кечесенә - «җанагай», кыз туганның олысына - «ак бием», кечесенә исә «кечкәчәм» дип дәшәргә тиеш. Киленне, бигрәк тә, әвен сукканда күзләгәннәр, субагачын такмаклап төшерсә, «кулы эшкә ятып тора», дип сөенгәннәр. «Моның белән тормыш итеп булыр, улым», дип колагына сала барган олылар.

«Сөйдергән дә тел, көйдергән дә тел» дип юкка гына әйтмәгәннәр шул. Борынгыдан килгән йола - тел яшерү. Килен биатасыннан тел яшерә, сөйләшми. Моның өчен тел ачтыру йоласы - сөйләштерү өчен киленгә бүләк хәзерләгәннәр. Шушы матур сүзләрне кулланып, килен гаиләгә тыйнак кына кереп киткән.

60 яшькә җитеп тә сөйләшми йөргән, теле ачтырылмаган киленнәр дә булган. Урынсыз сөйләшкән киленнәр турында: «Тай биреп сөйләштердем, ат биреп тә туктата алмадым», дигән борынгы картлар.

Кияү кеше кәләшенең ата-анасын - «әби-бабай», кызның тутасын - «кайнигәч», сеңлесен «балдыз» дип йөрткән, кайберләрен сөйгәне ничек атаса, шулай дәшкән.

Гаилә татулыгын, телебез матурлыгын, күңелебез сафлыгын теләсәк, бу сүзләр яңадан әйләнеп кайтыр дип өметләнәм. «Карендәш»тә шушы язманы укыгач та, олыларга ихтирамлы эндәшү сүзләрен тормышта куллана башлыйк һәм яшьләргә дә өйрәтик! Яңа ел һәм Раштуа белән, карендәшләр!